“Een debat op internet lijkt op egelseks: het is mogelijk, maar je moet het zeer voorzichtig aanpakken,” zegt filosoof en bioloog Ruben Mersch. In een poging om het maatschappelijk debat een tikje op te krikken, schreef hij ‘Van mening verschillen, een handleiding’. Daarin probeert hij de lezer tips en oefeningen te geven waarmee hij (of zij natuurlijk) kan vermijden dat een debat over lingerie voor mannen, vluchtelingen of plastic zakjes eindigt in een wederzijds partijtje strontslingeren. Hier lees je alvast een voorpublicatie.
Er bestaan geen domme vragen. Dat is me al vaak ingelepeld, en jou waarschijnlijk ook. Ik ben het er niet mee eens. Domme vragen bestaan wel. In ieder geval bestaan er vragen waarop we onmogelijk een antwoord kunnen vinden. Ik geef er alvast een paar. Wat is de oorzaak van een brandende lucifer? Als het schemert, is het dan nog dag of al nacht? Zijn honden goed of slecht? Rijden groene auto’s sneller dan blauwe? Het is heel leuk om tot ver in de nacht onder het genot van meerdere streekbieren over dit soort vragen te palaveren. Maar de kans dat je een onderbouwd antwoord kan verzinnen is klein. In onze debatten trappen we vaak in die val. We emmeren eindeloos over vragen waarop geen zinvol antwoord bestaat. Een kort overzicht.
DE ZOEKTOCHT NAAR DE ZONDEBOK
Dit is een klassieker. Mensen hebben graag één persoon, groep of idee op wie ze alle schuld kunnen afwentelen. Vanzelfsprekend behoort die zondebok altijd tot het andere kamp. Zij en de dingen waarin zij geloven zijn de bron van alle ellende op deze wereld. Jammer genoeg is de werkelijkheid net iets ingewikkelder. De ellende op deze wereld, van milieuvervuiling tot terroristische aanslagen, van armoede tot fileleed, wordt veroorzaakt door een enorm ingewikkeld samenspel van factoren. Factoren die elkaar via allerlei ingewikkelde feedbacklussen beïnvloeden, die zelden constant blijven en verschillen van geval tot geval.
“Besef dat het waarschijnlijk onmogelijk is om exact te bepalen hoeveel gelijk ieder van jullie heeft.”
Nee, de achteruitgang van de honingbij is niet enkel te wijten aan pesticiden. Die spelen een rol maar wel in combinatie met habitatverlies, ziektes en klimaatopwarming. En de armoede in Afrika wordt niet enkel veroorzaakt door de hebzucht van het grootkapitaal. Ook oorlogen spelen een rol net als corruptie, natuurrampen, ziektes en geografie. Het is onmogelijk om precies te bepalen hoe groot de impact van een bepaalde factor is. Er bestaat geen magisch experiment waarmee we kunnen bewijzen dat de terroristische aanslagen voor 27% te wijten zijn aan de islam, voor 28% aan onze geopolitieke strapatsen in het Midden-Oosten, voor 31% aan groepsdynamiek en voor 14% aan de belabberde opvoeding van de daders. Hoogstens slagen we erin om de belangrijkste factoren te identificeren en in grote lijnen te bepalen hoe deze elkaar beïnvloeden. Verder dan dat geraken we zelden.
Als jij vindt dat het allemaal de schuld is van dat achterlijk kutgeloof terwijl je tegenstandster ervan overtuigd is dat de westerse geopolitiek de enige oorzaak is van die aanslagen, denk dan aan een brandende lucifer. Je kan uren debatteren of dat vlammetje veroorzaakt wordt door de aanwezigheid van zwavel of door de wrijving van het afstrijkstrookje, maar erg zinvol is dat niet. En de causale keten die leidt tot een brandende lucifer is enorm eenvoudig in vergelijking met het complexe web aan oorzaken die leiden tot terroristische aanslagen of andere ellende. Besef dat het best mogelijk is dat jullie beiden een beetje gelijk hebben, maar dat het waarschijnlijk onmogelijk is om exact te bepalen hoeveel gelijk ieder van jullie heeft. Misschien kunnen jullie proberen om samen de belangrijkste oorzaken in kaart te brengen. Of, nog beter, jullie kunnen samen op zoek gaan naar oplossingen en je afvragen welke maatregelen deze ellende kunnen voorkomen.
DE GLIJDENDE SCHAAL
Is glyfosaat al dan niet kankerverwekkend? Dat lijkt natuurlijk een cruciale vraag in het debat over het al dan niet verbieden van die onkruidverdelger. Tot je beseft hoe dicht de twee mogelijke antwoorden bij elkaar kunnen liggen. Onder een schijnbaar grote tegenstelling kan zich een continuüm verschuilen, een glijdende schaal. Kankerverwekkend kan betekenen dat iedereen die ermee in contact komt al snel aan de chemo- therapie moet. Het kan ook betekenen dat als miljoenen mensen dagelijks aan dat spul blootgesteld worden er gemiddeld eentje enkele jaren later kanker krijgt.
“Onder een schijnbaar grote tegenstelling kan zich een continuüm verschuilen, een glijdende schaal.”
De vraag is niet of glyfosaat kankerverwekkend is, maar wel hoe kankerverwekkend het is. Dat lijkt mee te vallen. Zelfs uit een pessimistische lezing van de wetenschappelijke literatuur volgt dat blootstelling aan dat spul hoogstens zorgt voor een kleine toename van het risico op enkele types kanker. In dit geval liggen de tegenstellingen, kankerverwekkend of niet kankerverwekkend, dus dichter bij elkaar dan je op het eerste gezicht zou denken.
Is die dader toerekeningsvatbaar of niet? Is die man al dan niet een racist? Is Brussel een gevaarlijke stad? Als je in zo’n debat terechtkomt, denk dan aan de schemer. Misschien discussiëren jullie over de vraag of het al nacht is of nog steeds dag. In dat geval kan je er beter een licht- meter bij halen en samen proberen te bepalen waar op het continuüm jullie je bevinden.
TE GROTE HOKJES
Gaat het goed of slecht met de wereld? Als je gelooft, of wil geloven, dat het allemaal in orde komt met deze wereld kan je verwijzen naar de dalende kindersterfte, de stijgende graanopbrengst per hectare of de toenemende geletterdheid. Ben je eerder een doemdenker, dan vermeld je de verzuring van de oceanen of de daling van de orang-oetanpopulatie. De wereld is een nogal grote plek. En goed of slecht zijn erg brede categorieën. Doordat de hokjes zo groot zijn kan je de vraag niet beantwoorden. Je moet zo’n vraag in stukjes hakken. Is de kinderarmoede in België gestegen? Hoe gaat het met de toegang tot drinkbaar water in Nigeria?
Is de islam goed of slecht? Stijgt of daalt de criminaliteit? Tijdens zo’n discussie denk je best aan honden. Op de vraag of die beesten goed of slecht zijn gaan jullie geen antwoord vinden. Maar misschien kunnen jullie wel samen besluiten dat labradors goede familiehonden zijn terwijl pitbulls eerder geschikt zijn als je indruk wil maken op je vrienden.
DE VERKEERDE HOKJES
Is biologische teelt goed of slecht voor het leefmilieu? Ook deze vraag heeft last van te grote hokjes. Overbemesting, vervuiling door pesticiden, uitstoot van broeikasgassen, impact op de biodiversiteit. Het zijn allemaal stukjes van de brede term ‘leefmilieu’ en het is best mogelijk dat biologische teelt goed scoort op een van die onderdelen maar net slecht op een ander deel.
“De variatie binnen de groepen is vaak groter dan de variatie tussen de groepen.”
De vraag of biologisch beter is kampt nog met een ander probleem. Als je de onderzoeken over dit onderwerp bestudeert valt er één ding op. De variatie binnen de groepen is vaak groter dan de variatie tussen de groepen. Er zijn biologische boeren die heel slecht scoren maar evengoed conventionele boeren die het net heel goed doen. Of je groentjes al dan niet biologisch geteeld werden, is geen bijster goede voorspeller van hun milieu-impact.
Zijn rechtse personen dommer dan linkse? Zijn vrouwen creatiever dan mannen? Vraag je in deze discussies af of je de juiste hokjes gebruikt. En als de variatie binnen één categorie groter is dan de variatie tussen de categorieën kan je beter op zoek gaan naar hokjes met een grotere voorspellende waarde. Vergelijk het met de vraag of rode auto’s sneller rijden dan groene. Je hebt hele snelle rode wagens maar ook heel trage en datzelfde geldt voor de groene exemplaren. De variatie binnen elke kleur is minstens even groot als de variatie tussen de kleuren en dus kan je op basis van de kleur van een auto weinig zinvols zeggen over zijn snelheid.
- Vermijd schijngevechten. Vraag je tijdens een discussie eens af waarom je die aan het voeren bent. Stel dat jij of je tegenstandster gelijk krijgt, wat bewijst dat dan? En als jullie beseffen dat jullie debat een zeepbakje was, ga dan op zoek naar de gegevens die wel uitsluitsel kunnen bieden.
- Hou niet enkel rekening met het letterlijke standpunt van je tegenstandster maar ook met dat waarnaar het voor haar verwijst. Misschien staat het voor haar symbool voor een ander en vaak moeilijker debat. Probeer dan dat onderliggende debat bloot te leggen en zet de strijd daar verder.
- Pas op met waarden. Besef dat we ze vaak enkel inzetten om onze positie te verdedigen. Probeer dit gescherm met dure principes te doorbreken door die principes zo concreet moge- lijk in te vullen.
- Val het standpunt van je tegenstandster aan. En niet de opgeblazen versie die je zelf creëerde.
- Vraag je af of er een zinvol antwoord bestaat op de vraag waarover jullie bakkeleien. Ondernemen jullie geen zinloze zoektocht naar de ene alomvattende oorzaak? Verbergt die tegenstelling geen glijdende schaal? Gebruiken jullie geen te grote hokjes en zijn die hokjes wel de juiste?
Schrijf je reactie