Essay

De paradox van de nutteloosheid

Waarom iedereen nú nutteloze dingen mag beginnen doen (en dat nog nuttig is ook)

De paradox van de nutteloosheid

Hoe lang is het geleden sinds je nog eens lekker lang uit het raam hebt zitten staren? Hoe lang is het geleden sinds je iets deed wat eigenlijk helemaal nergens toe leidde? De kans is groot dat je daar best wel even over moet nadenken. En als dat niet zo is, dat je daar toch niet mee hebt zitten uitpakken op café. In onze drukdrukdruk-maatschappij is nutteloosheid namelijk not done. En toch is het ontzettend belangrijk.

De laatste maanden dringt het steeds harder tot me door dat verveling en nutteloze tijdverdrijven dringend aan een comeback toe zijn. Een paar jaar geleden besloot ik om te beginnen haken terwijl ik series verslond. Ik voelde me schuldig over al die uren die ik in de winter onproductief doorbracht in de zetel. Sindsdien heb ik één muts, één sjaal en één paar babypantoffels gehaakt. Al mijn andere haakwerkjes heb ik halverwege vakkundig opnieuw uiteen getrokken. En ondanks die magere oogst, blijf ik haken.

nutteloos3

Van zodra ik mijn zetel uitkom en de deur uitga, besef ik maar al te goed dat niemand zit te wachten op mijn weinig productieve tijdverdrijf. Ik betrap mezelf er bovendien op dat ik, zelfs nu ik werkzoekend ben en dus eigenlijk een zee van tijd heb, overal naartoe hol. Want dat is het ritme van onze samenleving. Wie zich niet haast, moet wel lui of oninteressant zijn. Ik realiseer me meer dan ooit dat zowat alles draait rond rendement, en dan ook liefst zo zichtbaar en zo meetbaar mogelijk.

“Hoe bepaal je juist de waarde van dingen die niet of heel moeilijk meetbaar zijn?”

Tegenwoordig hoor je psychologen en psychiaters steeds vaker oproepen om zo nu en dan eens een versnelling lager te schakelen. Om sterker te focussen op kwaliteit dan op kwantiteit. Mensen zouden daar gelukkiger van worden. Toch lijken mensen in de ban van een genadeloze cijfermanie. (Terwijl ik dit schrijf, krijg ik op mijn telefoon een melding die mij vertelt dat mijn ex-baas Tom net 7,37 kilometer gewandeld heeft op 3 uur 6 minuten en 25 seconden. En dat hij daarbij 715 calorieën verbrandde. Bedankt om die even voor me binnen te koppen, Runkeeper!) Tot mijn grote ergernis wordt de redenering vaak ook omgedraaid, zodat enkel datgene wat in cijfers kan worden uitgedrukt als kwalitatief wordt beschouwd. En dat is problematisch, want hoe bepaal je juist de waarde van dingen die niet of heel moeilijk meetbaar zijn, zoals – om wat serieuzere voorbeelden te geven dan haken – onderzoek, onderwijs, kunst en cultuur?

nutteloos4

Blijf je die redenering volgen, dan heb ik allicht een redelijk nutteloze studie gevolgd. Ik hield van verhalen, of die nu in boeken stonden, op een podium gebracht werden of in beelden gegoten werden. In de richting theater-, film- en literatuurwetenschappen doken we vaak de geschiedenis in, leerden we interpreteren en ontrafelen. Ik weet een goede tekst daardoor wel te appreciëren, maar wat ben je dáár nu mee? Dat is een vraag waarover Herman de Coninck in de jaren 80 al eens een essay schreef. Zijn antwoord was even mooi als eenvoudig, en ik zou het zelf niet beter kunnen verwoorden: poëzie draagt bij tot begrip. ‘Behalve dat poëzie je de luxe van nuanceringen, de voorzichtigheid van bij elkaar geaarzelde verfijndheden, letterlijk doet begrijpen, doet ze je ook begrip opbrengen voor wie ze verzamelt. Literatuur is aanvullende mensenkennis.’

“Een incubatieperiode is wanneer je hersenen eindelijk kunnen ontspannen en dingen waar je die dag over nadacht verwerken.”

Naast Herman de Coninck zijn er nog een hele reeks dichters en denkers die worstelen met de drang naar rendement. Rob Wijnberg klaagt over hoe universiteiten diplomafabrieken geworden zijn voor de arbeidsmarkt (‘we mogen dan wel een kenniseconomie willen zijn, leren nadenken mag ook weer niet te veel kosten.’); Ramsey Nasr fulmineert op zijn beurt over hoe rendementsdenken onze geest verziekt heeft. Volgens hem zijn het uiteindelijk de nutteloze vakken als filosofie en (dode) talen die goede managers en bestuurders zullen afleveren, ‘mensen die begrijpen dat de echte wereld niet zozeer uit winst en efficiëntie bestaat, maar uit onvermogen, verlies en vergankelijkheid.’ Ja, ook als je het hem vraagt, zat Herman de Coninck er met zijn begrip nog niet zo ver naast.

nutteloos

Eind december verscheen in De Correspondent een boeiend stuk waarin Ernst-Jan Pfauth oproept om eens wat vaker niets te doen. Een van de voordelen die dat oplevert, is dat je creatiever wordt. Je hebt het vast zelf al eens meegemaakt: je probeert de hele dag een lastig probleem te tackelen, en terwijl je ’s avonds een ontspannend bad neemt – want daar heb je nood aan, na zo’n hele dag sparren met je gedachten –, schiet de oplossing je plots te binnen. Wetenschappers noemen de tijd dat je even niet aan je problemen denkt een incubatieperiode. Je hersenen kunnen dan eindelijk ontspannen en beginnen alles waar je die dag over nadacht onbewust te verwerken. En dat kan er wel eens voor zorgen dat je onder het badschuim zit wanneer je eureka roept.

“Jobs die empathie en creativiteit vereisen, zullen het minst snel bedreigd worden door de nieuwe generatie intelligente robots.”

Als je al het voorgaande in het achterhoofd houdt, is er hoopvol nieuws voor wie zich in mijn situatie herkent. Een jaar geleden lanceerde de BBC een will a robot take my job-calculator. De redenering daarachter is dat robots ons niet enkel meer verslaan in spierkracht, maar binnenkort ook in denkkracht. Slimme robots die dus voor een tweede industriële revolutie zullen zorgen. Er zou massale werkloosheid uit kunnen voortkomen. Het goede nieuws is dat jobs die empathie en creativiteit vereisen het minst snel bedreigd zullen worden door de nieuwe generatie intelligente robots. Ter illustratie: als redacteur loop ik slechts 8% kans om door een robot vervangen te worden. Een bankbediende mag zich daarentegen in de haren beginnen krabben, want die functie loopt met 97% wel serieus veel gevaar.

We hollen in onze drukdrukdrukke-dagen niet alleen onszelf en onze naasten voorbij, maar ook onze creativiteit en onze empathie. Twee zaken waarvan het rendement inderdaad moeilijk meetbaar is, maar waarvan ik toch wil vragen of er alsjeblieft wat meer van mag zijn. Het klinkt paradoxaal, maar wil je futureproof zijn, begin dan met jezelf te ontwikkelen door in de eerste plaats eens lekker nutteloos te doen. Want nutteloos doen ís nuttig. Nutteloosheid rendeert. Lees een boek en kweek empathie. Ga naar de academie en leef je creatief uit. Schuif je smartphone aan de kant, laat het bad vollopen en onderzoek het plafond. Kijk eens wat dat allemaal met je doet. En als je echt moedig bent, vertel er dan over tegen je vrienden op café. We hoeven ons niet langer te schamen omdat we nutteloze dingen doen. Science is on our side.

nutteloos5Foto’s: Lolostock via Istock
Lees ook ‘Het monster van de middelmatigheid‘ over de zoektocht naar evenwicht na een burn-out

Schrijf je reactie

13 reacties
  • Alysa says:

    Zelf denk ik dat er ook niets mis is met naar ’t plafond te staren, overdag even in bed te liggen, bv. in ’t park gaan wandelen en/of gaan lopen, maar inderdaad, ik denk dat Kobe een punt heeft ongebreideld niets doen leidt misschien, inderdaad wél tot niets, misschien toch wat actiefs doen dat leidt naar die nieuwe mogelijk interessante job, misschien wanneer je reeds gepensioneerd bent, bv. iets gaan doen dat leidt naar dat interessant vrijwilligerswerk, enz.
    Natuurlijk denk ik dat (tijdelijk) niets doen, in sé, nuttig is, doch wat de ene mens als nuttig ervaart vindt de andere mens (zo goed als) onnuttig!
    Met ’t lezen, overschouwen van boeken, bv. vindt niet ieder mens die dat wil werk en misschien is dat gelukkig ook, als we allemaal (overdreven) cultuur – belevende mensen gaan zijn, waar moet dan straks die degelijke loodgieter, metser, electricien, bv. te vinden zijn!
    Tevens, wat ook leuk is, als je wat geld hebt is zo precies een ‘schijnbaar’ onnuttige aankoop doen; tot onbegrip van je medemensen, zo kocht ik dit jaar 3 staatsieportretten van Erich Honecker, waarom, omdat ik hem een Waardig Mens vond, Waardigheid, ook al zo’n intrinsieke waarde die dringend én sterk mag terugkomen!

  • Jill says:

    “Wie zich niet haast, moet wel lui of oninteressant zijn.” Dat is er voor mij helaas boenk op. Terwijl ik bezig ben met nadenken over vertragen en meer tijd inbouwen voor nutteloosheid, betrap ik mezelf erop dat ik bang ben om gezien te worden als een luierik. Of dat ik door minder te werken minder intelligent of minder interessant zal zijn. Gelukkig geven artikels als dit het goede voorbeeld.

  • Mia says:

    Elisa
    Ik geniet er elke dag van om op bepaalde momenten even niets te doen. Verstand op nul zoals ze zeggen en even bekomen van een drukke dag. Luieren, niets doen, het huis laten zoals het is. Ik heb er geen probleem mee. Ze zeggen altijd hoe ouder hoe wijzer, daar zit een grote wijsheid in. Niks moet, enkel zorgen voor jezelf, tijd nemen om te rusten, te lezen, dingen van je afzetten enz. Als je ouder bent kan je gemakkelijker los laten. Dat heb ik door de jaren heen geleerd. Lieve Elisa jij bent voor mij dat meisje dat mij rust gaf door je frisheid! We zien elkaar nog wel. Dikke kus.

  • Kobe says:

    Niets doen is prima. Ik geloof wel dat er een verschil is tussen ongebreideld escapisme of constructief “niets” doen zoals een wandeling, boek lezen, sporten, ..

  • IlseSchorrewegen-Kantelpunt says:

    Als Kantelaar begeleid ik hoogopgeleide, creatieve, mature zinzoekers die van een professioneel kantelpunt in hun leven een opportuniteit voor persoonlijke groei willen maken. Zelfstandigen en werknemers die geen zin hebben in een bore-of burn-out en zelf proactief aan de slag gaan met kantelen naar een professioneel leven dat meer voldoening schenkt, maar ook mensen die aan het recht krabbelen zijn na een minder fijne ervaring als ontslag, reorganisatie of ziekte, daag ik uit om oplossingsgericht naar de toekomstmogelijkheden te kijken. Bijna allemaal stellen zij tijdens zo’n traject vast dat ‘vertragen’ aan de orde is.
    Door te vertragen, krijg je zicht op die activiteiten – en mensen – die je echt energie geven, waarna je bewust kan kiezen om te kantelen. Of niet natuurlijk…want ook dat is prima, zolang het maar een bewuste keuze is.
    Fijn artikel, ik deel het graag op http://www.kantel.be.

  • sien says:

    Dankjewel voor dit mooie artikel! Het mocht eens gezegd worden…

  • Elisa, je slaat de nagel op de kop! Ik zie de laatste jaren steeds meer mensen in die richting evolueren, een versnelling lager nemen, tijd nemen voor zichzelf, balans zoeken, dingen met hun hart doen, hun eigen leven in handen nemen. Er is dus hoop dat traagheid er sneller komt dat we denken en ik loop alvast graag voorop ;-).

  • Naomi says:

    Ik ben blij dat ik deze website ontdekt. De laatste tijd veschijnen er daardoor pareltjes van artikelen op mijn Facebookwall. Waaronder deze. Heel fijn! Precies waar ik op het moment mee bezig ben. Thanks!

  • Barbara says:

    Dank voor je artikel. Zo goed dit te lezen. En zo herkenbaar. Ik zoek op dit moment ook werk, mar kan me ook uren vermaken met “nutteloze” dingen waar ik me vervolgens weer schuldig over voel… Ga ik dus niet meer doen.

Colofon

Adres Redactie

Toko Space t.a.v. Charlie Magazine
Statiestraat 139
2600 Antwerpen