Interview

“De meest efficiënte manier om dingen te veranderen is van binnenuit”

Sherin Khankan is de eerste vrouwelijke imam in Denemarken

“De meest efficiënte manier om dingen te veranderen is van binnenuit”

Sherin Khankan opende in maart haar eigen mariammoskee in Kopenhagen omdat ze zich niet welkom voelde in de traditionele gebedshuizen. Sindsdien kreeg haar moskee met vrouwelijke imams steeds meer aandacht, zowel binnen de moslimgemeenschap als in de internationale pers. Wij spraken met haar over de plaats die religie nog inneemt in onze samenleving anno 2016.  Zijn religieuze instituten klaar voor een update zodat mannen en vrouwen gelijkwaardig behandeld worden? “Wanneer je patriarchale structuren verandert, verander je de machtsbalans.” Foto’s: Sarah Van Looy

Khankan (42) is de dochter van een katholieke Finse moeder en een islamitische vader. Ze studeerde godsdienstsociologie en filosofie in Syrië en is al meer dan vijftien jaar bezig met het thema vrouwenrechten in de islam. Ik ontmoet haar in kunstencentrum Vooruit in Gent tijdens het Festival van de Gelijkheid, waar ze komt vertellen over een progressieve islam en de toenemende islamofobie in onze samenleving. Ze is een kwartiertje te laat op onze afspraak en verontschuldigt zich. “Normaal word ik om half zeven ‘s ochtends wakker gemaakt door een van mijn vier kinderen. Vandaag kon ik sinds maanden nog eens uitslapen.” Klinkt herkenbaar. Ze bestelt een thee met honing, haar stem is een beetje schor van de vele interviews en panelgesprekken die ze de voorbije dagen had.

Sherin, wanneer en waarom begon je na te denken over vrouwelijke imams?
“Toen ik in Syrië studeerde, hoorde ik bij een activistische gemeenschap die streed voor meer vrouwenrechten in de islam. Toen ik terugkeerde naar Denemarken, vond ik nergens een gemeenschap met dezelfde ideeën. Alle moslimgemeenschappen waren toen nog erg traditioneel en ik kon me niet identificeren met de imams en de boodschappen die ze uitstuurden. Ik dacht toen: als wat je zoekt niet bestaat, moet je het zelf maken. In 2001 startte ik een beweging genaamd ‘Association of Critical Muslims’. Ons doel was vrouwelijk leiderschap implementeren in de islam. We wilden een moskee oprichten die inclusief was, waar iedereen welkom was en waar er een soefistische benadering van de Koran gehanteerd werd.”

We willen een inclusieve gebedsruimte zijn voor vrouwen en mannen waar iedereen welkom is. Christenen, moslims, zelfs atheïsten.

Waarom heeft het tot 2016 geduurd eer het idee realiteit werd?
“Een maand na de oprichting gebeurden de aanslagen op de Twin Towers. Dat veranderde onze hele agenda. Door de toenemende islamofobie moesten we continu ons recht als moslims verdedigen en konden we onze energie niet spenderen aan introspectie en zelfkritiek. Critical muslims is ook nooit een massabeweging geworden, het was een kleine groep van intellectuelen. Er kwamen jobs tussen, en kinderen (lacht) en zoals dat gaat met activisme ging dit op en neer. Maar dit jaar was de tijd rijp. We kregen een prachtig gebouw in een van de drukste straten van Kopenhagen. In de raad van onze femimam-beweging zitten nu 60 leden. We hebben reeds acht vrouwelijke imams.”

“We willen een gebedsruimte zijn voor vrouwen en mannen, een inclusieve moskee, waar iedereen welkom is. Christenen, moslims, zelfs atheïsten. Je hoeft zelfs geen hoofddoek te dragen als je met ons wil komen bidden. We hebben een soefistische benadering van de koran, dat is een meer spirituele interpretatie.”

Je draagt zelf ook niet altijd een hoofddoek.
(kort) Nee. Moslima’s hebben elke hun eigen reden om een hoofddoek te dragen of niet. Ik doe mijn best om een vertekend beeld van de islam te nuanceren. Islam is een blijvende factor in Europese landen, die we niet kunnen ontkennen of doen verdwijnen. Maar de islam kan op zoveel verschillende manieren uitgeoefend worden. Je hebt het conservatieve, traditionele islamisme, maar je hebt ook een meer progressieve stroming: de spirituele, moderne islam. Ik creëer met mijn moskee een alternatief. Maar ik wil met mijn moskee de andere leren niet demoniseren. We moeten een manier zoeken om hen te blijven betrekken.”

sherin-1

Mag je het gebed leiden voor mannen en vrouwen?
“Enkel het vrijdagsgebed is exclusief voor vrouwen, op alle andere momenten is iedereen welkom. We hebben het avondgebed, islamitische meditatie, en lezingen waar mannen ook welkom zijn. Er zijn immers verschillende manier om God te aanbidden. In het begin wilde ik het vrijdagsgebed voor iedereen toegankelijk maken, maar nu ben ik blij met de situatie zoals die is. Als je verandering wil brengen, moet je je heel bewust zijn van je omgeving. Als je te snel verandering wil doorvoeren, dan verbrand je bruggen met je gemeenschap. Wij voeren met onze vrouwelijke imams een fundamentele verandering door, we veranderen de patriarchale structuren, dat raakt aan de fundamenten. We moeten eerst op theologische safeground zijn voor we verder kunnen gaan, anders ontstaat er chaos. Dit noemen ze the art of flourishing.”

Krijg je veel tegenstand?
“Natuurlijk is er tegenstand als je iets verandert dat fundamenteel is. Wanneer je patriarchale structuren verandert, verander je de machtsbalans. De tegenstand vanuit de islamitische hoek is niet extreem, eerder gematigd. Wij krijgen dezelfde tegenargumenten te horen die de Deense vrouwen kregen in 1948 toen zij de eerste vrouwelijke priesters wilden inwijdden in de protestantse Kerk. ‘Je kan geen priester worden omdat je je regels hebt.’ Of: ‘Vrouwen zijn emotioneel, mannen zijn rationeel.'”

“De grootste tegenkanting kwam echter vanuit rechtse hoek. Ze vertelden in de pers dat ik aan het vechten was voor het kalifaat. Ze verweten me dat ik een wolf in schaapsvacht ben. Dat ik nu doe alsof ik gematigd ben, maar later de sharia wil opleggen aan de mensen.”

Je zou net denken dat zij een progressieve islam zouden toejuichen.
“Progressieve moslims zijn blijkbaar een grotere bedreiging voor extreem rechts dan traditionele islamisten, want wij veranderen het narratief en we vechten tegen islamofobie.”

Wanneer conservatieve moslims de traditie van mannelijke imams verdedigen, is het eerder een kwestie van macht in plaats van een kwestie van traditie.

Waarom zijn vrouwelijke imams voor jou net heel vanzelfsprekend?
“Nergens in de Koran staat dat enkel mannen imam mogen zijn. Vrouwelijke imams zijn geen nieuwe uitvinding, het is een deel van onze traditie. In de eerste huismoskee van onze profeet Mohammed, waren al vrouwelijke imams die het gebed leidden voor andere vrouwen. De tweede kalief verbood vrouwen om het gebed te leiden en institutionaliseerde alle moskeeën. Wanneer conservatieve moslims de traditie van mannelijke imams verdedigen, is het dus eerder een kwestie van macht in plaats van een kwestie van traditie.”

“Daarnaast is er de kwestie van noodzaak. Mensen zijn echt op zoek naar ons, naar een modernere vorm van spirituele zorg of bijvoorbeeld een hedendaags, islamitisch huwelijkscontract. Een derde belangrijke voorwaarde om imam te worden bij ons is legitimiteit. Enkel zij die kennis heeft, mag het gebed leiden. Als je in onze moskee imam wil worden moet je de nodige studies kunnen voorleggen: Arabische of islamitische studies, of godsdienstwetenschappen.”

Een paar weken geleden verkondigde de paus nog dat vrouwen nooit priester kunnen worden in de katholieke Kerk. Ik was verbaasd door het grote gemak waarmee hij die uitspraak deed, want door te zeggen dat vrouwen niet thuishoren op de belangrijke functies binnen het instituut Kerk, zeg je indirect ook iets over de plek van vrouwen in het algemeen.
“Het is een extreem voorbeeld van hoe we patriarchale structuren hebben genormaliseerd. We stellen ze zelfs niet meer in vraag. De helft van de bevolking is vrouw, dat lijken religieuze instituten vaak te vergeten. Vorig jaar wist niemand in Denemarken dat vrouwelijke imams nog maar een mogelijkheid waren. Het idee lijkt nieuw, maar dat is het dus niet.”

Islamofobie is zeer sterk aanwezig, waardoor het begrijpelijk is dat er minder ruimte is voor zelfkritiek.

Jij geeft een progressieve en spirituele invulling aan de islam. Maar in het Midden-Oosten mogen vrouwen niet met de auto rijden en worden homo’s verketterd. Hoe kan het dat eenzelfde religie zo veel verschillende interpretaties heeft?
“Veel mensen hebben een gebrek aan kennis over de islam. Wanneer er over de islam wordt gesproken, wordt dit steeds negatief geframed. Terwijl er ook progressieve scholen zijn in de islam. We mogen niet ontkennen dat deze problemen aanwezig zijn en dat is ook een van de redenen waarom ik besloot mijn moskee op te richten. We proberen daarmee juist dit soort problemen uit te dagen. De meest effectieve manier om dingen te veranderen is van binnenuit. Want verandering die van buitenaf komt, is moeilijker.

Wanneer er islamkritiek klinkt, komt dat vaak uit dezelfde hoek. De kritiek die vanuit de moslimgemeenschap zelf komt, horen we als buitenstaanders niet zo snel. Ik hoor bijvoorbeeld moslima’s soms vertellen dat meisjes in hun omgeving aangespoord worden om zich ten dienste te stellen van hun man. Maar ze komen hier zelden mee naar buiten. Hoe komt dat denk je?
“Het is een langzaam proces, want veel moslims vinden het moeilijk om hun eigen community kritisch te bekijken omdat ze reeds zo sterk bekritiseerd worden van buitenaf. Islamofobie is zeer sterk aanwezig, waardoor het begrijpelijk is dat er minder ruimte is voor zelfkritiek. Maar ik heb gemerkt dat wanneer mensen alternatieven creëren, het makkelijker wordt om aan introspectie te doen. Iemand moet het voortouw nemen. Dat gezegd zijnde: mentaal geweld is zeker een probleem binnen de moslimgemeenschap, maar het is ook deel van een veel groter probleem op universeel niveau. De patriarchale structuren zijn nog op erg veel plekken aanwezig in onze maatschappij.”

sherin-6

Dat klopt, en hier wordt steeds meer tegen geprotesteerd op alle vlakken. Maar hoe moet je je als buitenstaander verhouden tegenover deze problemen in de moslimgemeenschap? Moet je je afzijdig houden of is er net hulp nodig van buitenaf?
“Beiden zijn nodig. Je moet een universele methode ontwikkelen om om te gaan met mentaal geweld en sociale controle. Het is daarin belangrijk dat je de feiten bekritiseert in plaats van de volledige cultuur. Want wat is cultuur? Je kan niet spreken van een homogene moslimcultuur of een Arabische cultuur.”

Hoe zie jij die verandering van binnenuit?
“We empower women. Een niet-gelovige vriendin van mij vroeg onlangs aan mijn vijfjarige dochter: ‘wat is een imam?’ Haar antwoord was: ‘Een imam is een vrouw die belangrijke dingen doet om de wereld te veranderen.’ Je ziet, je kan een concept veranderen in de geest van een vijfjarige, daarmee verander je de realiteit en de betekenis van het woord imam. Je creëert andere rolmodellen.”

De jongere generaties zijn op zoek naar iets anders. Ze kunnen zich niet identificeren met een imam van Pakistan of Egypte.

“We zoeken geen acceptatie van alle moslims, dat is niet ons doel. Maar we willen wel een alternatief maken voor moslims die zich vervreemd voelen en geen aansluiting vinden bij de huidige moslimgemeenschappen die grotendeels conservatief zijn. De jongere generaties zijn op zoek naar iets anders. Ze kunnen zich niet identificeren met een imam van Pakistan of Egypte. In de huidige moskeeën staan vrouwen en kinderen op het balkon, zij kunnen dus niet dichtbij de imam komen, er is dus geen connectie mogelijk. Ook de boodschappen die verteld worden zijn eerder relevant voor een oudere generatie, maar niet meer zozeer voor de jonge mensen. Jonge mensen zijn kritischer, sommigen twijfelen zelfs aan hun geloof. In onze moskee is dat oké, je kan zijn wie je wil zijn. Ook al heb je je geloftes 1000 keer doorbroken. Het is oké om fouten te maken, je kan toch nog deelnemen aan het vrijdaggebed.”

Dat klinkt herkenbaar, ik ging zelf naar een strenge katholiek school. Wanneer ik ‘gezondigd’, had, moest ik gaan biechten bij een oude man die ik niet vertrouwde en er werd me voortdurend een minderwaardigheidsgevoel aangepraat.
“In onze moskee is het oké om niet perfect te zijn. Ik probeer ook mijn imperfectie te tonen. Je kan jezelf immers niet spiegelen aan iemand die perfect is. Niemand wil praten met iemand die altijd perfect is. Ik probeer dus ook mijn eigen kwetsbaarheid te tonen en dat werkt. We hebben rolmodellen die kwetsbaar zijn, maar sterk als het aankomt op kennis, en het uitdragen van progressieve ideeën. We maken allemaal fouten, dat is deel van het leven en doet ons groeien als mens.”

De katholieke Kerk heeft de laatste decennia in België een sterke terugval gekend. Maar in de moslimgemeenschap is religie wel nog ontzettend aanwezig. Hoe ervaar jij dat?
“Dat is een misverstand dat nog sterk leeft. In Denemarken is de meerderheid van de moslims ook cultureel moslim en dus niet-praktiserend. Net zoals de meeste christenen culturele christenen zijn. Ze zijn niet zo bezig met hun geloof.”

Ik probeer als imam ook mijn kwetsbaarheid te tonen. Je kan jezelf immers niet spiegelen aan iemand die perfect is.

Jij vindt wel spiritualiteit terug in de Koran. Ik vraag me af: hoe kan je een eeuwenoud boek gebruiken als leidraad voor een leven dat er nu heel anders uitziet dan de wereld waarin dit boek geschreven werd?
“Ik krijg deze vraag zelf heel vaak: “Je bent een intelligente vrouw, je hebt gestudeerd, hoe kan jij nu in God geloven?” Mijn idee van God is uiteraard geen oude man op een wolk. ‘Allah’ het Arabische woord voor God, is genderloos. Het is een goddelijk licht. De Koran is het woord van God maar het is geen statisch boek, het is flexibel. Je moet de tekst interpreteren naargelang onze samenleving en tijdsgeest. Als je dit niet doet, kan het niet tot leven komen. Ik ben tegen elke vorm van dogmatisch denken.”

“Ik ben opgegroeid met een christelijke moeder en een moslimvader, en ik zag dat de waarden dezelfde zijn: het gaat over het licht van god zoeken, over gulheid en dienstbaarheid. Ik hou van de spiritualiteit en ik focus op de essentie van de rituelen van mijn geloof. Wanneer ik vijf keer per dag bid, probeer ik me altijd af te vragen wat de diepere spirituele betekenis is van het ritueel. Dan wordt het opwindend om te bidden. Bijvoorbeeld: wanneer we knielen en ons voorhoofd de grond aanraakt, is dit een moment van volledige overgave en nederigheid. Je probeert jezelf te vergeten, je ambities en je zorgen. Je probeert je ego los te laten en dicht bij het goddelijke te komen. Het is een vorm van meditatie.”

sherin-8

In Denemarken was er een tijd geleden een reportage waarbij journalisten undercover gingen in moskeeën en advies vroegen aan imams over hoe zij hun vrouw moesten behandelen. In enkele gevallen raadde de imam aan om haar te slaan als ze niet gehoorzaamde. Er volgde een enorme heisa. Hoe is dit afgelopen?
“Ik heb dit programma zelf niet gezien, maar ik weet wel dat ze zijn gaan filmen in de meest radicale moskeeën, waardoor je een vertekend beeld krijgt van hoe het er in gematigde moskeeën aan toe gaat. Twintig gematigde moskeeën hebben toen een persbericht uitgestuurd waarin staat dat zij dit veroordelen en dat dit geen correcte representatie is van de islam. Maar de problemen die ze aan het licht brengen zijn enorm belangrijk. Ik ben geen fan van hun methode, omdat het polariserend werkt, maar de problemen moeten we onder durven ogen zien.”

Wat zijn die problemen?
“Mentaal of fysiek geweld. Vrouwen mogen vandaag in een islamitisch huwelijk de scheiding niet aanvragen. Dat is waanzin. Ik heb vrouwen over de vloer gehad in onze moskee, met afschuwelijke verhalen over mentale en fysieke mishandeling. Een vrouw kon zelfs bewijs van fysiek geweld voorleggen, ook bij haar kinderen, en toch kon ze geen imam vinden die haar wilde scheiden. Het probleem is dat je in Denemarken wel kan scheiden voor de wet maar dat vrouwen nog steeds psychologisch vastzitten in islamitische huwelijken. Ook al zijn ze gescheiden voor de wet, voor hun gemeenschap zijn ze niet gescheiden. Als de man zegt: ‘ik kan een andere vrouw trouwen maar jij kan nooit bij mij weg’ of ‘ik kan je slaan en ik heb macht over je’, dan zit ze psychologisch gevangen.”

Ik ben voorstander van een seculiere staat omdat die kan garanderen dat alle religies gelijkwaardig behandeld worden.

“Wat wij in de mariammoskee hebben gedaan is een huwelijkscontract opgesteld dat vrouwen het recht geeft om te scheiden, waarin staat dat polygamie geen optie is, dat vrouwen ook het hoederecht kunnen krijgen over hun kinderen en dat wanneer er mentaal of fysiek geweld is, het huwelijk onmiddellijk afgebroken kan worden.”

De islam wordt steeds zichtbaarder in onze samenleving en het christendom steeds minder. We zagen bij bijvoorbeeld de Amerikaanse verkiezingen en bij Brexit dat er bij groepen kiezers het gevoel bestaat dat hun identiteit bedreigd wordt. Er is niemand die voor hun blanke identiteit opkomt, behalve extreem-rechts. Hoe kunnen we hier het hoofd aan bieden?
“Het is een gevoelig onderwerp want het gaat over identiteit. Uiteraard, als de islam zichtbaarder wordt, wordt dit gezien als een bedreiging voor hun identiteit. Wat we niet beseffen, is dat het christendom nog steeds heel aanwezig is in onze samenleving. We hebben het gewoon genormaliseerd zodat het niet meer opvalt. Een voorbeeld hiervan zijn de kerkklokken op zondag. In veel films is dat een heel normaal beeld en geluid waar je niet meer op let.”

“Ik ben voorstander van een seculiere staat omdat die kan garanderen dat alle religies gelijkwaardig behandeld worden en dat er niet eentje een voorkeursbehandeling krijgt. De tijden zijn veranderd tegenover 100 jaar geleden toen 99% van de inwoners van Denemarken nog christenen waren. Nu zijn er meer dan 100 verschillende religies en geloofsovertuigingen in Denemarken. Maar de Deense overheid favoriseert nog steeds de Christelijke Kerk boven alle andere kerken.”

Wanneer mensen hun macht hebben genormaliseerd, worden ze bang van mensen die de machtsbalans willen veranderen.

“We hebben mannen en vrouwen gelijk gesteld, homo’s en hetero’s, zwart en wit, maar als het op religie aankomt, heeft het christendom nog de meeste macht. Wanneer men deze macht in vraag stelt, worden mensen bang. Want wanneer mensen hun macht hebben genormaliseerd, worden ze bang van mensen die de machtsbalans willen veranderen.”

“Als we het idee van een seculiere staat willen importeren naar het Midden-Oosten, dan moeten we opleven naar dit idee. Als we écht een seculiere staat zijn, hoeven we niet meer bang te zijn van andere religies, want dan kan de overheid de veiligheid en gelijkwaardigheid garanderen van alle religies en geloofsovertuigingen. Pas dan kunnen religies zij aan zij naast elkaar leven.”

We worden onderbroken door het thuisfront in de vorm van een telefoontje van Sherins oudste zoon. Haar toon verandert onmiddellijk van kalm en vastberaden naar warm en emotioneel. Ik hoor een boel Deense klanken, veel skat (‘schatje’), maar ook een paar Salaam Aleikums en hier en daar ook een crazy.

Ik had nooit gedacht dat ik als atheïstische Vlaamse vrouw zoveel gemeen zou hebben met een Deense imam. We strijden beiden op onze eigen manier voor vrouwenrechten, startten zelf onze eigen club omdat we geen aansluiting vonden bij andere clubs en gaan alletwee in tegen de dwang om perfect te zijn. Het enige waarin we verschillen is onze geloofsovertuiging. Ik bezit een diepgeworteld wantrouwen tegenover alles wat met religie te maken heeft vanwege het dogmatisch denken en de hiërarchische structuren waar ik tegenaan liep in mijn jeugd. Sherin Khankan grijpt net dezelfde ervaringen aan als reden om een alternatief te bouwen binnen deze structuren.

Of het niet lang zal duren vooraleer de eeuwenoude patriarchale instituten gemoderniseerd zullen zijn, vraag ik haar nog.

“Ik ben optimistisch. Het is als een dam waar je kleine gaatjes in maakt. Het water dat erdoor stroomt, kan je niet tegenhouden of terugsturen. En het is een kwestie van tijd vooraleer de dam volledig breekt.”

Laat de volgende zondvloed maar komen. Ik ben er klaar voor.

Foto’s: Sarah Van Looy
Lees alle andere interviews met de gasten op het Festival van de Gelijkheid hier. Zo praatten we met homoseksuele imam, Ludovic-Mohamed Zahed, met kauwgomkunstenaar Ben Wilson en met auteur Ish, die dit jaar de Prijs van de Gelijkheid won.

Schrijf je reactie

1 reactie

Jozefien was in een vorig leven art-director bij de vrouwenbladen en is nu kapitein van het Charlie-schip. Haar stokpaardjes zijn gendergelijkheid, beeldvorming in de media en het opvoeden van twee luidruchtige jongens.

Colofon

Adres Redactie

Toko Space t.a.v. Charlie Magazine
Statiestraat 139
2600 Antwerpen