Hoe porno ons anders naar onszelf doet kijken

In een scène uit de film The Postman Always Rings Twice (1946) zien we een jonge vrouw in een korte short en een crop top in de deuropening staan. Terwijl haar mannelijke tegenspeler haar aanstaart, dwingt ook de camera de toeschouwer om deze vrouw op een seksuele manier te bekijken. Die manier van filmen en kijken vanuit een mannelijk oogpunt, noemen we de male gaze.

De term werd midden de jaren zeventig voor het eerst gebruikt door feministe en academica Laura Mulvey. Dat deed ze als kritiek op de manier waarop vrouwen in beeld werden gebracht in populaire films. Die werden – en worden nog steeds – voornamelijk geproduceerd door mannen, waardoor vrouwen dus ook vanuit een haast uitsluitend mannelijk perspectief in beeld kwamen en komen. Bij het kijken naar films, kunst of porno met een male gaze nemen ook vrouwen een mannelijk perspectief in, en leren ze dus onbewust naar zichzelf kijken door mannelijke ogen.

Volgens Mulvey is het probleem van de male gaze in heel wat Hollywoodfilms dat de kijker niet meer beseft dat wat hij of zij ziet fictief is; gebaseerd op een script en gefilmd met een camera.

Porno vs. kunst

Ook in de klassieke kunst is de male gaze prominent aanwezig: kunsthistoricus John Berger wijst erop dat vrouwen in negentiende eeuwse schilderijen vaak hun blik afwenden. Dat geeft de kijker de kans om de vrouw op het schilderij te ‘begluren’ zonder geconfronteerd te worden met diens eigen voyeurisme. Bewust van dat gebruik, speelden een aantal kunstenaars met die male gaze door hem net te beantwoorden. Bij schilderijen waarin een vrouw de toeschouwer aankijkt, neemt die laatste zelf de rol op van een personage dat actief en bewust aan het kijken is.

Iets gelijkaardigs zien we ook terug in porno, vooral bij zogenaamde POV-films (point of view). Die worden op zo’n manier gefilmd dat het voor de toeschouwer lijkt alsof hij deel uitmaakt van de setting, zelf door de camera kijkt en hem kan richten waar hij wil. Op Urban Dictionary wordt het doel van POV-porno beschreven als “de kijker het gevoel geven dat hij de seksuele daad waar hij naar kijkt echt beleeft, in plaats van alleen maar anderen te bekijken als een voyeur”. Dat gebeurt op dezelfde manier als in The Postman Always Rings Twice, waarin de camera de kijker het gevoel geeft dat hij de plaats van een mannelijk personage inneemt en naar het lichaam van een vrouw kijkt. Ook andere soorten porno zijn op zo’n manier gefilmd dat de kijker vergeet dat de mensen waarnaar hij kijkt acteurs zijn, dat er een producer en filmcrew aanwezig is, en dat de seks die hij of zij ziet in scène gezet is.

Tussen de twintig meest bekeken clips op de homepagina van Pornhub staan titels als Tiny Teen Gets Her Pussy Fucked Until She Squirts, Kinky babes Harley and Elle love to rub soft leather gloves on big boobs en Blonde Teen Brutally Fucked By Guy She Met Online. Dat soort titels maakt het moeilijk om te verdedigen dat de vrouwen in zulke films op geen enkele manier geobjectiveerd  zouden worden door de mannelijke productie. Het is dan ook belangrijk dat kijkers zich bewust zijn van het productieproces van pornografie.

“Porno communiceert geen huid, geur of intimiteit, maar overgave, macht en prestatie”

Voor alle duidelijkheid: er is niets mis met wie op zulke titels klikt, net zoals er niets mis is met mannen en vrouwen die houden van SM of seksueel fetisjisme. Maar het onevenwicht in pornoland kan niet ontkend worden: er zijn veel meer films van de ‘tiny teen’-soort dan van de respectvolle, niet-objectiverende of niet-gewelddadige soort. In de typische pornoscène bedient de vrouw letterlijk de man, op haar knieën. Zelfs als een vrouw een SM-meesteres speelt, heeft een man dat beslist.

“Porno communiceert geen huid, geur of intimiteit, maar overgave, macht en prestatie, waar de kijker in mag delen. Het lichaam van de vrouw als middel tot het ene doel: het orgasme van de man”, schrijft Frank Mulder in De Groene Amsterdammer. Er is geen eensgezindheid over hoeveel porno op het internet precies geweld ten opzichte van vrouwen toont, en de cijfers variëren van 2% tot 88%, afhankelijk van wat wordt gedefinieerd als geweld. Wat wél vaststaat, is dat in 94% van gewelddadige pornofilmpjes, het slachtoffer een vrouw is. De weegschaal helt duidelijk over naar één kant.

De effecten van de male gaze

Aan het eind van de twintigste eeuw protesteerden feministen al tegen de vrouwonvriendelijkheid van pornografie. Schrijfster en radfem Andrea Dworkin bijvoorbeeld, beschreef porno in haar artikel Pornography is a civil rights issue for women als “een vorm van entertainment waarbij vrouwen verkracht en misbruikt en vernederd worden”. Maar ook recentere teksten van vrouwelijke onderzoekers maken een gelijkaardig punt. Sociologe en professor in de vrouwenstudies Gail Dines schreef in haar controversiële artikel So You Think You Know What Porn is dat pornografie vrouwenhaat zou verspreiden en geliefd zou maken bij een mannelijk publiek. “Die boodschap krijgen ze binnen via hun penis in plaats van via hun hoofd, en dat maakt het alleen maar gevaarlijker”, aldus Dines.

Wat de effecten van het kijken van vrouwonvriendelijke porno dan precies zijn, is niet zeker. Gedragswetenschapper Annemarie van Oosten zegt in De Groene Amsterdammer dat er bij jongeren wel degelijk een verband bestaat tussen het kijken van porno en het zien van seks als een spel en een doodnormale lichamelijke behoefte met flexibele waarden. Of dat verband causaal is, weet ze niet; jongeren met zulke opvattingen over seks kijken misschien gewoon meer porno.

“Jongeren vormen seksuele scripts over hoe seks eruit moet zien. In het pornografische script is seks vooral bedoeld voor het mannelijk orgasme”

Wel kan er een effect zijn op het zogenaamde ‘seksuele script’ van een pornokijker: “Jongeren vormen seksuele scripts over hoe seks eruit moet zien. Als je enkel porno ziet, wordt dat script daar sterk door beïnvloed. In het pornografische script is seks vooral bedoeld voor het mannelijk orgasme”, schrijft van Oosten. Hoe vaker we met de male gaze in aanraking komen, hoe groter de kans dat we die gaze internaliseren en door mannelijke ogen naar ons eigen seksleven zullen kijken. Dan gaan we het ook zelf als de hoofdtaak van de vrouw zien om een man te plezieren.

Meisjes die porno kijken, voelen volgens van Oosten ook een grotere druk om er perfect en sexy uit te zien, terwijl dat bij jongens niet het geval is. Dat verschil kan opnieuw verklaard worden door de male gaze. Meisjes bekijken vrouwen in porno vanuit een mannelijk en seksueel perspectief en nemen door hun personage als object te zien een passieve rol aan in bed. Jongens voelen door het kijken van porno dan weer een grotere druk om te presteren, wat overeenkomt met de klassieke rol van de actieve (en dominante) man die we ook in Hollywoodfilms terugzien.

Porno als bevrijdend middel

Maar porno is natuurlijk niet alleen slecht, en de male gaze hoeft niet altijd aanwezig te zijn. Vanuit een historisch feminisme wordt porno vaak als bevrijdend gezien. Brian McNair, auteur van het boek Porno? Chic! How pornography changed the world and made it a better place schrijft dat porno doorheen de geschiedenis allerlei vormen heeft gekend en heeft bijgedragen aan de seksuele vrijheid van vrouwen. Ook schrijft hij hoe pornografie heeft gezorgd voor inclusie van mensen met een afwijkende seksuele voorkeur en mensen wiens lichamen buiten de grenzen vallen van wat in mainstream media als ‘normaal’ en mooi beschouwd wordt. Hoewel in porno veel ‘perfecte’ lichamen te zien zijn, wordt er niet geoordeeld over oudere mensen die seksueel actief zijn, over vrouwen met enkele maten meer of mannen met een micropenis, en worden ook zij opwindend gevonden door een bepaald publiek.

Brian McNair verdedigt het recht om geobjectiveerd te worden.

Bovendien pleit McNair voor het recht van personen om geobjectiveerd te worden. Hij zegt dat objectivering een belangrijk proces is dat ons helpt om de wereld rondom ons te begrijpen en een partner te kiezen. De vraag is in hoeverre vrouwen die in porno de male gaze ondergaan daar op een bewuste manier mee omgaan, en zich op die manier de objectivering toe-eigenen.

Ook werden er nooit duidelijke verbanden gevonden tussen mensen die porno kijken het beeld dat ze van vrouwen hebben, of tussen vrouwen die zichzelf feminist noemen en hun pornokijkgedrag. (Als álle pornografie vrouwonvriendelijk zou zijn, zoals Andrea Dworkin beweert, zouden feministen er toch niet van houden?) Het lijkt dus niet genuanceerd genoeg om te stellen dat pornografie in het algemeen verkrachting en vrouwenhaat promoot, want pornografie heeft zeker ook positieve kanten.

Mogen we nog naar porno kijken?

Andrea Dworkin en andere vrouwen uit de antipornografiebeweging van de jaren tachtig geloofden sterk in censuur – al weigerden ze zelf die term te gebruiken. Maar wat dan met al die miljarden mensen die vaker naar Pornhub dan naar Netflix kijken? Bovendien zullen zij die houden van maiming (waarbij iemands lichaam op een gewelddadige manier permanent verminkt wordt), van verkrachtingsporno en van pornografie waarbij vrouwen worden voorgesteld als peuters, hun zin hoe dan ook wel ergens in de krochten van de internet vinden. Aangezien Dworkin gelooft dat álle soorten porno geweld tegenover vrouwen promoot, zou zij álle soorten porno willen zien verdwijnen, maar behalve onrealistisch, is dat ook onwenselijk en zou het alle positieve effecten van porno tenietdoen.

Criminologe Lucy Neville ziet man-op-manporno als een mogelijke oplossing voor de aanwezigheid van de male gaze in pornografie. Tijdens het bekijken daarvan zouden vrouwen die objectivering kunnen omdraaien en de mannen in de video’s kunnen bekijken met een female gaze. Uit een onderzoek dat Neville daaromtrent voerde, bleek dat vrouwen graag man-op-manporno kijken omdat ze daarbij minder moeite hebben met te geloven dat allebei de deelnemers van de ervaring genieten. Dit in tegenstelling tot man-op-vrouwporno, waarbij de deelnemers aan het onderzoek aangaven vaker het gevoel hebben dat de vrouw er niet écht plezier aan beleeft.

Pornokoning wordt pornokoningin

De laatste jaren steken ook meer en meer vrouwelijke pornoproducenten de kop op. In de jaren tachtig liet pornoproducente Candida Royal voor het eerst women’s porn op de wereld los. Intussen zijn er ook Erika Lust in Zweden, Kim Holland in Nederland en Murielle Scherre, Kaat Bollen en Elise Van Vlaanderen – die de opvolgster van pornokoning Dennis Black Magic wordt genoemd – in eigen land. Hun films hoeven zeker niet allemaal zeemzoet en zachtaardig te zijn, maar als vrouwelijke producente benadert Elise Van Vlaanderen seks en porno toch automatisch vanuit een vrouwelijke blik: “Ik vertrek vaak vanuit mijn eigen fantasie”, vertelt ze. “Ook is vrouwelijk genot een belangrijk element in mijn films. Dat is logisch, gezien ik zelf een vrouw ben.”

“Ik krijg te weinig feedback van vrouwen om me volledig op hen te richten.”

Ook komen er tegenwoordig af en toe pornofilms met een expliciete feministische boodschap boven water. Elise Van Vlaanderen maakte zo bijvoorbeeld de parodie pornofilm Fapper Boef, als reactie op rapper Boef toen die vrouwen uitschold voor kech: “Die film was echt gericht op het vrouw zijn en op respect voor vrouwen. Dat er zo’n commotie ontstond rond zijn uitspraken was zijn eigen schuld, en ik vind zeker dat we op zulke momenten als vrouw eens met de vuist op tafel mogen slaan.”

Toch is er nog steeds een duidelijk zichtbaar onevenwicht. Zo geeft Van Vlaanderen aan dat mannen nog steeds haar hoofdpubliek zijn: “Ik ben gestart met het doel om me in de eerste plaats op een vrouwelijk publiek te richten, maar dat is moeilijker dan ik dacht. Ik merk zelf dat de meeste van mijn kijkers nog steeds mannen zijn, en vrouwen die porno kijken komen er minder snel voor uit. Ik krijg te weinig feedback van vrouwen om me volledig op hen te richten.”

Meer vrouwen in de porno-industrie zou dus een goed begin zijn om het overgewicht van de male gaze tegen te gaan, maar zo simpel is het niet. Er bestaat een heel negatief beeld van porno, en dat werkt niet bepaald motiverend voor vrouwen om er carrière in te maken. Ook Elise worstelt met dat taboe: “Het is heel moeilijk om dat beeld te veranderen. Ik heb de indruk dat mensen nogal een verkeerd beeld hebben van hoe het eraan toegaat op zo’n set. Dat is eigenlijk altijd lachen en plezier maken. Door er heel open over te zijn en door op mijn website ook een blik te werpen op hoe alles achter de schermen in zijn werk gaat, probeer ik het taboe te verkleinen.”

“Alle soorten pornografie over één kam scheren is te kort door de bocht. ‘De porno’ bestaat niet.”

“Ook werk ik samen met een seksuoloog”, vertelt Elise. “Zij is altijd aanwezig op de set en schrijft bij elke aflevering een informatieve tekst. Volgens mij is het goed dat mensen op die manier kunnen lezen waarover het gaat. Dat het verduidelijkt wordt, en dat ze beseffen dat het eigenlijk heel normaal is om zo’n fantasieën te hebben. Iederéén kijkt naar en leest Fifty Shades of Grey, maar porno is taboe omdat het net wat explicieter is.”

Alle soorten pornografie over één kam scheren is te kort door de bocht. Zoiets als ‘de porno’ bestaat dus helemaal niet. Er is porno te vinden in alle mogelijke vormen, met, door en vóór alle mogelijke mensen. En daar zit nu net de schoonheid van pornografie. Alleen mag die nog wat meer in de praktijk gebracht worden, zodat seks op oneindig veel verschillende manieren bekeken kan worden, door net zoveel verschillende ogen als er mensen zijn.

Foto boven: Istock