Doorgelicht

Geslacht op het paspoort: M, V, X of beter helemaal niks?

Geslacht op het paspoort: M, V, X of beter helemaal niks?

De roep om erkenning van meer genderidentiteiten dan alleen M en V wordt luider. Ook in België. Sommige landen, waaronder Australië, Nepal en Canada hebben een X in het paspoort geïntroduceerd, Duitsland een blanco registratie voor mensen met een intersekse-conditie. Maar wat betekent invoering van een derde genderoptie voor mensen met een intersekse-conditie, een groep die in veel discussies vergeten wordt?

Een X op je paspoort, in België kan het nog niet. Maar de discussie wordt wel gevoerd. Zo trekt holebi- en transgenderbeweging çavaria naar het Grondwettelijk Hof met de nieuwe transgenderwet die het makkelijker maakt om de M of V op je identiteitskaart aan te passen. Volgens woordvoerder Jeroen Borghs lost de huidige wetgeving niets op voor non-binaire of genderfluïde personen: “Dat het paspoort enkel de opties M/V heeft, leidt tot discriminatie van mensen met een genderidentiteit of geslacht die niet in dat binaire systeem te vatten is. Als het Grondwettelijk Hof ons daarin gelijk geeft, moet de regering een oplossing zoeken, al dan niet met het symbool X.”

Er is een kleine groep mensen voor wie deze discussie ook relevant is, maar aan wiens rechten er vaak voorbij gegaan wordt. Het gaat om personen die geboren zijn met een variatie in de sekse-kenmerken. De meeste van deze mensen voelen zich nadrukkelijk M of V, maar hebben kenmerken die niet helemaal ‘als ‘typisch’ mannelijk of ‘vrouwelijk’ worden beschouwd. Denk  aan meisjes met XY chromosomen en zonder baarmoeder, maar ook mannen waarvan de penis kleiner is dan verwacht, of waarvan de plasbuis op een andere plek uitmondt dan voorspeld. Officieel vallen al deze variaties onder de noemer ‘intersekse’ of het meer medische ‘DSD’ (Differences of Sex Development).

Het verschil tussen geslacht en gender-identiteit

Dat er een onderscheid is tussen biologische geslachtskenmerken en genderidentiteit, weten veel mensen niet. En ook het recht houdt er geen rekening mee. Onderzoek van jurist Pieter Cannoot, verbonden aan de UGent, toont aan dat die juridische en maatschappelijke onwetendheid een van de voornaamste bronnen is van schendingen van de rechten van mensen met een intersekse conditie.

Gender wordt gedefinieerd door wat volgens de wereld om ons heen typisch mannelijk of vrouwelijk is.”

Dat zit zo: geslacht verwijst naar de biologische geslachtskenmerken van een persoon, die bij de meeste mensen op een wetenschappelijke manier kunnen worden vastgesteld aan de hand van chromosomen en  genen, hormonen en duidelijke lichamelijke kenmerken. Maar voor de twee procent van de bevolking die wordt geboren met een intersekse conditie, geldt dit niet. Het zijn kinderen met andere chromosomen, reproductieve organen, geslachtsklieren of genitaliën dan wat typisch verwacht wordt voor jongens of meisjes.

Geslacht is iets anders dan genderidentiteit. Genderidentiteit verwijst naar de innerlijke beleving van gender, het gevoel man of vrouw te zijn (of beide of geen van beide). Het is een sociale identiteit die vooral wordt beïnvloed door externe factoren als opvoeding, cultuur en de invloed van stereotypen. Gender wordt gedefinieerd door wat volgens de wereld om ons heen typisch mannelijk of vrouwelijk is. Voor sommige mensen vallen hun biologische geslacht en hun gender niet met elkaar samen, zoals bij transgenders. Iemand heeft bijvoorbeeld een mannelijk geslacht, maar identificeert zich als vrouw.  

Jurist Pieter Cannoot: “Zowel geslacht als gender zijn tot op zekere hoogte maatschappelijke constructies. Het komt erop neer dat grote delen van de samenleving enkel het mannelijke en vrouwelijke geslacht en enkel de mannelijke en vrouwelijke genderidentiteit erkennen. Die constructies beantwoorden echter niet ten volle aan de menselijke realiteit.” Het recht gaat er vanuit dat beide samenvallen, zowel bij de geboorteregistratie als na een aanpassing van de registratie op basis van de transwet.

De registratie is achterhaald

Met de kennis die we vandaag van geslacht en gender hebben, is de registratie zoals we die nu kennen achterhaald. We registreren bijvoorbeeld op basis van geslachtskenmerken dat een baby een jongen is, terwijl het kan zijn dat dit kind zich later vrouw voelt. Het biologisch geslacht wordt dus geregistreerd, maar iemands genderidentiteit kun je bij geboorte niet vaststellen en daar wordt op het paspoort geen rekening mee gehouden.

Cannoot: “We zouden eigenlijk een onderscheid moeten maken tussen geslachtsregistratie – wat een zuiver medisch gegeven is bij de geboorte – en genderregistratie – op basis van zelfidentificatie, wat enkel nut heeft op een moment dat een persoon zich bewust is van het eigen gender. Indien verplichte genderregistratie zou blijven bestaan, zou die bijvoorbeeld kunnen plaatsvinden als iemand 12 jaar wordt, de leeftijd waarop Belgen voor het eerst een verplichte identiteitskaart hebben.”

Problematisch voor mensen met intersekse-conditie

Specifiek voor kinderen die geboren worden met een intersekse-conditie is de registratie zoals we die nu kennen problematisch, zegt Cannoot. Als we ervan uitgaan dat de registratie het geslacht weergeeft, is de binaire invulling ‘m/v’ niet correct, aangezien er ook mensen zijn met een combinatie van geslachtskenmerken.

Duitsland maakte het mogelijk om de geslachtsregistratie van een kind blanco te laten.”

Ouders voelen een grote druk om bij de geboorte zelf te weten en aan anderen te kunnen vertellen of hun kind een jongen of een meisje is. Bij sommige varianten van intersekse-condities is het onduidelijk of een kind vooral de kenmerken van een jongen of van een meisje heeft. Vanwege de druk om het kind zo goed mogelijk in de binaire invulling ‘m/v’ te laten passen, en er zoals andere jongens of meisjes uit te laten zien om sociale inclusie te optimaliseren, laten ouders soms vlak na de geboorte niet-medisch noodzakelijke reconstructie­operaties uitvoeren, zonder dat het kind zelf daarover mee kan beslissen. Denk aan het verkleinen van een clitoris omdat die groter is dan bij andere meisjes. Of opereren aan een penis zodat een jongen rechtopstaand kan plassen.

X is geen oplossing

De Duitse overheid dacht al in 2013 de oplossing gevonden te hebben voor onnodige en risicovolle operaties bij kinderen met een intersekse-conditie. Duitsland maakte het toen mogelijk om de geslachtsregistratie van een kind blanco te laten. De gedachte hierachter was dat geslachtsoperaties bij kinderen zo uitgesteld kunnen worden totdat een kind oud genoeg is om te kunnen communiceren over welke genderidentiteit het heeft. Of dat er zelfs helemaal niet geopereerd moet worden als het kind later verkiest om die blanco registratie onveranderd te laten – hoewel de meerderheid van de mensen met een intersekse-conditie zich wel volledig man of vrouw voelt. Slechts een klein deel van de toch al kleine groep identificeert zich als non-binair.

Ondanks de goede bedoelingen van de Duitse overheid, bleek voor mensen met een intersekse-conditie de blanco registratie geen oplossing. Om te beginnen werd door de Duitse wetswijziging de blanco registratie een verplichting voor kinderen met een intersekse-conditie. Deze verplichting is discriminerend, betoogt Dr. Nina Callens, die aan de UGent onderzoek doet naar intersekse-condities: “Als dat openlaten alleen verplicht is voor intersekse-kinderen en niet voor andere kinderen, dan is het in zekere zin een discriminerende maatregel en een label dat het kind te pas en te onpas kan ‘outen’.” Omdat ouders willen voorkomen dat hun kind door de geslachtsregistratie “ge-out” zou worden als intersekse, bestaat er een risico dat zij sneller overgaan op medische ingrepen, zodat een kind toch als M of V geregistreerd kan worden.

Vaak wordt in die X een allegaartje gestopt en bij die verwarring is niemand gebaat.”

Daarnaast is het niet duidelijk waar deze blanco optie nu precies voor staat, wat verwarring en misconcepties in de hand werkt. Derde opties zoals X en ‘blanco’ dreigen een vergaarbak te worden, waarschuwt Nina Callens: “Waar staat die X nu eigenlijk voor? Intersekse? Derde gender optie? Onbekend? Gendernonconform? Of dat het geslacht gewoon niet is geregistreerd? Vaak wordt in die X een allegaartje gestopt; zowel sekse- als genderkwesties, en bij die verwarring is niemand gebaat.”

Die verwarring blijkt ook in Pakistan – een bijzonder conservatief land, dat echter een relatief progressief beleid voert rond transgenderrechten – waar al sinds 2012 een mogelijkheid bestaat om je als X te registreren. Weinig mensen maken gebruik van die optie. Bij wie kan kiezen, wordt de voorkeur gegeven aan de M. Want mannen hebben in Pakistan meer rechten en vrijheden. Weinig personen willen als X opgeschreven staan in een land, of zelfs een wereld, die daar niet op voorbereid is. Op papier mag de optie in een aantal landen wel bestaan, maar zodra je een abonnement afsluit of een vlucht boekt, is er niets voor je voorzien. Zolang de hele maatschappij op M en V is ingericht, lijkt een X vooral stigmatiserend te werken.

X is niet de enige optie

Maar naast het invoeren van een X, is er nog een andere mogelijkheid om iedereen tegemoet te komen die een geslacht of gender heeft dat niet in de hokjes M of V past. En dat is afschaffing van genderregistratie. Die optie is minder vergezocht dan het lijkt: verschillende onderzoeken, waaronder van Pieter Cannoot en van de studiedienst van de Nederlandse partij Groen-Links, laten zien dat dit praktisch prima uitvoerbaar is.

Pieter Cannoot: “Geslacht/gender hoeft geen deel meer uit te maken van de burgerlijke staat van de persoon, aangezien het noch geschikt is voor identificatie, noch langer een element is dat bepalend is voor de rechtspositie van een persoon (op enkele uitzonderingen na die van voorbijgaande aard zijn, zoals verschillen in pensioenleeftijd). Zolang de overheid dat echter niet erkent, zal registratie blijven plaatsvinden. De overheid zal immers de grenzen van de ‘hokjes’ en het aantal ‘hokjes’ willen blijven bepalen.”

In de maatschappij bestaan er nog wat struikelblokken en misconcepties. Bijvoorbeeld dat iedereen en alles straks “genderneutraal” of “geslachtsloos” moet zijn. Cannoot: “Het feit dat er geen registratie meer is, hoeft niet te betekenen dat mensen zich niet langer ‘man’ of ‘vrouw’ mogen voelen. Integendeel. De afschaffing erkent dat het niet toekomt aan de overheid om te beschikken over informatie die zo nauw verbonden is met de intieme identiteit en dat de overheid geen bepaalde identiteiten privilegieert over andere door geslacht/gender zelf toe te wijzen.”

Het feit dat er geen registratie meer is, hoeft niet te betekenen dat mensen zich niet langer ‘man’ of ‘vrouw’ mogen voelen.”

Ook internationale intersekseorganisaties roepen niet op om kinderen als X te registreren en bepleiten een einde aan genderregistratie. Miriam van der Have, medeoprichter en covoorzitter van OII Europe (Organisation Intersex International Europe), is voorstander van een X op het paspoort voor de mensen die daar behoefte aan hebben: “Wij zetten ons daarvoor in op voorwaarde dat die X door iedereen gebruikt kan worden, en niet alleen door interseke- en transpersonen. Bovendien moet de X betekenen dat het geslacht niet is geregistreerd, en niet dat de persoon zich als non-binair of derde geslacht identificeert.”

Van der Have, die in Nederland een lans brak voor mensen met een intersekse-conditie door op televisie voor haar eigen diagnose uit te komen, is van mening dat het nog beter zou zijn mocht de overheid geslachtsregistratie afschaffen: “Een kenmerk registreren doe je om onderscheid te maken en dat is volgens de grondwet verboden. Registratie dient dus geen enkel doel.” In de mede door het NNID (Nederlands Netwerk Intersekse/DSD) en de OII opgestelde Verklaring van Malta staat  dat sekse of gender, net zoals ras of religie, in de toekomst voor niemand nog een categorie op geboorteakten of identificatiedocumenten mag zijn.

Wat met België?

Volgens Pieter Cannoot hangt veel af van de uitspraak van het Grondwettelijk Hof in de hangende zaak over de transwet. Hoewel die zaak gaat over de erkenning van non-binaire transpersonen (en dus geen intersekse personen), kan het een aanleiding zijn voor de wetgever om op meer fundamentele wijze de normatieve stereotypen in de registratie aan te pakken, wat intersekse personen ook ten goede kan komen.

Ann Brusseel, Vlaams volksvertegenwoordiger en lid van de Commissies Onderwijs en Gelijke Kansen, ziet op administratief-juridisch vlak veel mogelijkheden tot verbetering. Zij verwacht dat de discussie niet lang meer op zich laat wachten: “Naast man of vrouw zou er de mogelijkheid moeten zijn om een neutraal geslacht te kiezen. Zo kan iedereen zijn of haar genderidentiteit vrij beleven. Mensen kunnen dan ook niet gedwongen worden om zich op identiteitspapieren kenbaar te maken als man of vrouw. Het is slechts een kwestie van tijd vooraleer de roep naar een ‘derde geslacht’ ook bij ons luider zal worden.”

Lees ook: “Voor mij is dit geen politiek spel, het gaat hier om mijn lieve, geweldige dochter
Selma Franssen is chef redactie bij Charlie Magazine en freelance journalist. Laura Dhaese is freelance journalist met publicaties bij Knack, Knack Weekend en Charlie Magazine. Schrijven doet ze vooral over mensenrechten, seksualiteit, geopolitiek en human interest. Zij maakten dit artikel met de steun van het Fonds Pascal Decroos voor Bijzondere Journalistiek. Info: www.fondspascaldecroos.org
Op 30/11/2019 gaat tijdens het Festival van de Gelijkheid in Gent het panelgesprek ‘Hoe lang gaat M/V nog mee’ door, met Piet Hoebeke (uroloog, voorzitter vakgroep  Uro-Gynaecologie UGent, auteur De Penis), Griet Vandermassen (wetenschapsfilosoof UGent, auteur Dames voor Darwin), Jaouad Alloul (theatermaker, multidisciplinaire performer & activist) en Inke Gieghase (journalist). Onze hoofdredacteur Jozefien Daelemans modereert. Inschrijven kan hier.
Foto’s: Istock

Schrijf je reactie

Colofon

Adres Redactie

Toko Space t.a.v. Charlie Magazine
Statiestraat 139
2600 Antwerpen