Ons hoofd zit vaak zo vol met het leven, dat er weinig ruimte overblijft om te denken aan de dood. Laat staan om erover te praten. In alle rust. Met een kop koffie. Laat dat nu net zijn wat ik wil doen. Met Barbara Raes, creatieve ziel die in een vorig leven actief was in de Gentse kunstensector. In 2014 schoolde ze zich om tot begeleidster van alternatieve afscheidsrituelen. Naar aanleiding van Allerzielen, de dag waarop we traditioneel onze overledenen herdenken, bezoek ik haar werkplaats ‘Beyond the spoken’. Barbara ontvangt me met open armen en – jawel – een kop koffie.
Barbara Raes: “Tijdens mijn opleiding tot begeleidster van afscheidsrituelen ging ik regelmatig naar het crematorium om er uitvaartdiensten bij te wonen. De medewerkers moeten na een tijdje gedacht hebben. ‘Nu zit die gekke vrouw hier weer! Ze kan toch onmogelijk al deze overledenen gekend hebben?!’ (lacht) Maar het was leerrijk om al die diensten bij te wonen en er op een professionele manier naar te kijken. Vroeger was een uitvaart namelijk voor iedereen hetzelfde: De begrafenis ging door in de kerk. De vrouwen zaten links, de mannen rechts. Iedereen droeg zwart en zei gezamenlijk dezelfde gebeden op. Als je overdonderd bent door verdriet, geeft dat structuur en steun. Nu we met z’n allen minder religieus geworden zijn, hebben we veel van deze gebruiken losgelaten. Dat geeft vrijheid om zelf invulling te geven aan zo’n uitvaartdienst, maar ook onzekerheid en complexiteit.
“We hebben veel gebruiken losgelaten. Dat geeft vrijheid om zelf invulling te geven aan zo’n uitvaartdienst, maar ook onzekerheid.”
Hoe moet het nu? Wat moet ik aandoen? Welke muziek laten we spelen? Je hebt ook maar enkele dagen de tijd om zo’n dienst te regelen en dat maakt het voor veel mensen moeilijk om creatief uit de hoek te komen. Een goede uitvaartbegeleider kan je helpen om er een persoonlijk afscheidsritueel van te maken, dat past bij zowel de overledene als zijn of haar nabestaanden. Dan kan het echt deugd doen. In het beste geval kan je tijdens zo’n dienst samen beginnen aan je rouwproces. Dat geeft veel mensen een warm, steunend gevoel. Als je daarentegen een onpersoonlijke, vlakke of zelfs saaie uitvaartdienst meemaakt, dan moet je er achteraf aan beginnen. Alleen.”
“De kracht en zelfs noodzaak van een goed afscheidsritueel is niet te onderschatten. Onlangs ontwierp ik een ritueel voor een groep mensen, van wie een ex-collega een jaar eerder onverwacht uit het leven gestapt was. Ze kregen het noodlottige telefoontje van zijn familie, maar er was geen mogelijkheid om het lichaam te gaan groeten. Zijn uitvaart vond plaats in intieme, familiale kring en daar konden zij dus geen deel van uitmaken. Van de ene dag op de andere was hun collega dus gewoon ‘weg’. Nu, een jaar later, besloten ze dat ze toch echt nood hadden om samen afscheid te nemen van hem. Om dat ontastbare verlies vorm te kunnen geven. We hebben in de organisatie zelf een afscheidsritueel voor hem gemaakt en uitgevoerd.”
Foto: Sofie Peeters
“Rouwen is nooit eenvoudig geweest, maar tegenwoordig is het extra moeilijk. Want we leven in een tijd waarin alles snel moet gaan. We want it all and we want it now! We willen vooruitgaan, actief en positief zijn. Doelen bereiken. Dromen verwezenlijken. Dan blijft er weinig ruimte over om bezig te zijn met verlies. Om een dag gewoon thuis te zitten en te huilen. Om eens een lange wandeling te gaan maken en de overledene te gedenken. Om te spreken met een goede vriendin over je verdriet, je woede, je teleurstelling.
“Vroeger stierven mensen vaak thuis en werden ze begraven op het kerkhof in het centrum van het dorp. De dood maakte deel uit van de publieke ruimte.”
Er wordt van rouwenden al snel verlangd om de draad van hun leven weer op te nemen en hun verlies ‘een plaats te geven’, ‘te verwerken’ of ‘achter zich te laten’. We lijken de dood weg te duwen uit ons leven. Letterlijk zelfs. Vroeger stierven mensen vaak thuis en werden ze begraven op het kerkhof in het centrum van het dorp. De dood maakte deel uit van de publieke ruimte. Terwijl veel mensen nu overlijden op de intensieve afdeling van een ziekenhuis, opgebaard worden in mortuaria en onze begraafplaatsen vaak een stuk buiten de stad liggen.
Het lijkt alsof we de dood en alles wat erbij hoort op afstand willen houden. Zo wordt rouwen een privéaangelegenheid. Iets wat je zelf moet doen, in de beslotenheid van je woonst. Of de praktijk van de therapeut. Dat lijkt onze oplossing vandaag. Een mooi afgelijnd doosje waar we ons verlies proberen in te stoppen. Terwijl een rouwproces zich natuurlijk niet zo laat controleren. Het is vaak overrompelend en ongrijpbaar.
Het is ook erg individueel verschillend: de ene wil erover kunnen spreken, de ander heeft nood om alleen te zijn. De ene laat de slaap- of werkkamer van de overledene jarenlang onaangeroerd, de ander verft een week na de begrafenis het hele huis in een andere kleur. De ene heeft een fysieke plek nodig om naar terug te keren, de ander heeft het gevoel eender waar dicht bij de overledene te zijn. Dat is allemaal oké. Er is niet één juiste manier om om te gaan met verlies. Maar je moet er wel mee omgaan. Een masker opzetten, je gevoelens wegduwen en zeggen ‘Life goes on!’, dat is niet gezond.”
“Er is niet één juiste manier om om te gaan met verlies. Maar je moet er wel mee omgaan.”
“We moeten dus op zoek naar een nieuwe kijk op verlies in onze hedendaagse, geseculariseerde maatschappij. Ik heb wel de indruk dat de nood hieraan bij veel mensen groeit. Hoewel we minder religieus zijn, zoeken we wel betekenis en zingeving. Dat kan aan de hand van nieuwe afscheidsrituelen. In mijn werkplaats speelt kunst daarin een belangrijke rol.
Ook de natuur zit voor veel mensen vol met mogelijke symboliek: water, varen, de zee. Maar evengoed de hemel, regenbogen of wolken. ‘Op het moment dat ik aan hem dacht, verscheen er een enorme regenboog boven ons huis. Dat kan geen toeval zijn.’ Ik hoop dat we een zoektocht aan te gaan naar nieuwe rituelen om afscheid te nemen, nieuwe symbolen om iemand te herdenken, nieuwe mentale en fysieke ruimte om te mogen rouwen. Zodat de dood niet meer gezien wordt als ‘een breuk met het leven’, maar als volwaardig deel van ons leven.”
Schrijf je reactie