Prof. dr. Elke Van Hoof is klinisch psycholoog en expert op het gebied van trauma, stress en burn-out. Ze is professor aan de VUB, lid van de psychologencommissie en expert binnen de Hoge Gezondheidsraad. Charlie vroeg haar hoe het gesteld is met stress op de werkvloer en de bestaande oplossingen. “We leven tegenwoordig langer dan 80 jaar. We kunnen niet verwachten dat het 80 jaar lang alleen maar rozengeur en maneschijn zal zijn.”
Wat is stress eigenlijk?
“Stress is een alarmsignaal, dat ons vertelt dat we op dat moment niet kunnen antwoorden op de vraag die ons gesteld wordt. Het indiceert een kans om te groeien. We hebben stress nodig om onze hersenen te laten ontwikkelen, om onze vaardigheden verder vorm te geven, om beter te kunnen communiceren. Zonder stress zouden we dat niet leren. Als je iets doet waar je al heel goed in bent, dan ervaar je veel minder stress en ga je sneller op de automatische piloot. Iemand die niet vaardig genoeg is in druk verkeer, die moet niet op automatische piloot rijden, want dat leidt tot ongelukken. We hebben stress dus nodig.
We zien stress vaak als iets dat enkel negatief is, omdat we alle soorten stress op een hoop gooien. Je hebt acute stress, dat is een kort en heftig alarmsignaal dat je waarschuwt dat er risico op schade of verlies is. Dan moet je meteen reageren. Je hebt chronische stress, dat wil zeggen dat je te lang in een situatie zit waarin je onvoldoende skills hebt om de controle te nemen. Wanneer chronische stress te lang aanhoudt krijg je toxische stress, die je lichaam ziek maakt. Toxische stress beïnvloedt je blik op de wereld, maar zorgt ook voor fysieke klachten. Het leidt letterlijk tot chaos in je lichaam: het is onvoorspelbaar wie welke klachten krijgt. Je kan de ene keer extreem buikpijn krijgen van toxische stress, de andere keer migraine. Het vraagt best wat zelfreflectie en hersteltijd om een goed inzicht te krijgen in je eigen alarmsignalen. Toxische stress moeten we dus vermijden.
“Toxische stress beïnvloedt je blik op de wereld, maar zorgt ook voor fysieke klachten.”
Doordat we het verschil tussen deze soorten stress niet kennen, worden mensen die echt lijden aan toxische stress niet altijd begrepen door hun omgeving. Zij krijgen dikwijls de respons ‘maar ja, we hebben allemaal wel een keer stress hé, allez doe maar efkes voort’. Terwijl toxische stress ervaren iets anders is dan af en toe acute stress hebben. Bovendien kun je mensen niet verwijten dat ze onderuit gaan. Wanneer je toxische stress hebt, is dat altijd het resultaat van het individu en zijn omgeving. Altijd.”
Wanneer wordt stress een probleem?
“We zijn best goed gewapend om een relatief lange periode chronische stress te hebben. Het is normaal om gedurende een kalenderjaar periodes te hebben waarin je je uitgeput voelt of niet alle skills hebt die nodig zijn om uitdagingen tot een goed einde te brengen. Het is goed om af en toe uit je comfortzone te treden, maar die chronische stress mag niet te lang aanhouden zonder moment van recuperatie. En dat is waar vandaag het schoentje knelt, want daar hebben we te weinig aandacht voor. Een recuperatie-moment is niet drie uur televisie kijken, maar wil zeggen: bewegen, goed ademen, of een leuk sociaal moment inbouwen na 45 minuten hard focussen. Die herstelmomenten zijn langzaam maar zeker aan het verdwijnen uit onze dagelijkse routine.
Ik noem zulke herstelmomenten ‘witjes’, zoals bij televisieopnames. Bij televisieopnames moet tussen twee scènes een witje gelaten worden, zodat de editor mooi kan knippen en plakken. Voor ons als mens is het ook noodzakelijk om witjes te laten, zodat onze hersenen verbindingen kunnen leggen. Hebben we die witjes niet, dan ontstaat er steeds meer chaos.”
Mensen denken vaak dat ze van 9 tot 5 zonder ‘witjes’ moeten kunnen werken. Is dat wel haalbaar, zo veel uur op een dag presteren?
“We slaan pauzes over, of vullen ze op met technologie; we gaan even Facebooken of Whatsappen. Maar eigenlijk is het de bedoeling dat je na elke 45 minuten inspanning minstens drie minuten een witje laat. Dat je even focust op je ademhaling, even positief gaat dagdromen over je vakantie, even naar het koffieapparaat wandelt en daar met iemand praat, of even een blokje om wandelt, liefst in het groen. We zijn niet gemaakt om van 9 tot 5, of zoals veel mensen doen, 12 uur lang gefocust te zijn. Er zijn indicaties dat we niet langer dan drie uur echt top kunnen presteren per 24 uur. Het is daarom van belang dat je weet wanneer die drie uur zijn en dat je je agenda daarop inricht. Je moet in die drie uur dus niet hersendodende activiteiten in je mailbox doen en daarna pas aan de grote uitdagingen van de dag beginnen.
“Nog te veel mensen plannen heel hun dag vol met werk, maar zijn in de praktijk vooral brandjes aan het blussen.”
Nog te veel mensen plannen heel hun dag vol met werk, maar zijn in de praktijk vooral brandjes aan het blussen. Hun eigen planning moeten ze ’s avonds na het werk doen. Het is veel efficiënter om drie topprioriteiten te stellen en daar één uur aan te werken voor je het drama van de dag opendoet; meestal je mailbox vol problemen van anderen. Begin eerst voor jezelf en dan voor een ander. Hoe hoger je in de hiërarchie van een bedrijf zit, hoe meer vrijheid je natuurlijk hebt om zelf je dag in te delen, maar als een bedrijf ervoor kiest kan het die vrijheid laten doorstromen en meer medewerkers zelfsturend maken binnen de mogelijkheden van hun functie.”
Toch blijkt uit het Nationaal Gezonderzoek 2018 dat Belgische CEO’s en managers heel wat gezonder zijn dan hun medewerkers. Amper een vijfde van de Belgische werknemers vindt dat hun CEO echt belang hecht aan gezondheid in het bedrijf.
“Dat is niet verrassend. De meerderheid van de ervaren CEO’s liep zelf tegen de muur voordat ze succesvol werden. Zij hebben geleerd dat ze op hun gezondheid moeten letten. Ze kunnen zich dat ook permitteren, want ze hebben het geld om desnoods de berg naar Mozes te laten komen als Mozes niet naar de berg kan. Ze hebben bijvoorbeeld meer middelen om personal coaches in hun dagschema’s te steken. Als je onderaan de ladder staat dan moet je eerst je dagschema doen, dan je huishouden en dan kan je misschien aan zelfzorg doen. Daar zie je heel duidelijk die discrepantie tussen werknemers en CEO’s, al moet ik ook zeggen dat er evengoed overwerkte en ongezonde CEO’s rondlopen.
CEO’s en ondernemers begrijpen ook niet altijd waarom de mensen onderaan de ladder niet beter voor zichzelf zorgen. Dat is een gemiste kans, want onderzoek laat zien dat het verhogen van welzijn de belangrijkste manier is waarop bedrijven meer winst kunnen bereiken. Op het vlak van productontwikkeling worden zeer scherpe marges gehanteerd, daar kun je bijna niks meer vanaf schrapen. Maar wanneer je het welzijn van je medewerkers kunt verhogen met een geïntegreerd welzijnsbeleid, valt er winst te behalen. Dat hebben nog niet genoeg bedrijven begrepen.”
In de jaren 70 spraken wetenschappers voor het eerst van het fenomeen ‘burn-out’. Waarom is er vandaag zoveel aandacht voor? Is het een modeziekte?
“Burn-out is geen modeziekte, de aandacht daarvoor is een natuurlijke evolutie van wetenschappelijk onderzoek. Vorige eeuw waren we nog druk bezig om acute ziektes onder controle te krijgen over heel de wereld, van de pest tot griep, maar denk ook aan Ebola tot SARS. Ondertussen hebben we op dat vlak veel winst geboekt. Mensen leven langer, kinderen sterven niet meer direct aan acute infecties en dus verschuift ook de aandacht naar chronische aandoeningen en mentale gezondheid.
“Het is niet de bedoeling dat je met je smartphone op de wc zit, terwijl bijna iedereen dat doet. Bij nieuwe technologieën horen nieuwe gedragsregels”
Ook dragen technologische innovaties bij aan mentale problemen, doordat we nog niet hebben geleerd hoe we daarmee moeten omgaan. We zitten in een overgangsfase wat betreft nieuwe technologieën, waardoor we veel energie besteden aan nutteloze dingen. Persoonlijk gruw ik een beetje van de digital detox-trend, we zouden beter aan digital integration doen en leren om technologie veel efficiënter en correcter te gebruiken. Het is niet de bedoeling dat je met je smartphone op de wc zit hé (lacht), terwijl bijna iedereen dat doet. Bij nieuwe technologieën horen nieuwe gedragsregels, die we langzaamaan beginnen te ontdekken. Denk maar aan de apps die studenten gebruiken om social media tijdelijk te blokkeren in de examenperiode. Het is een leerproces, dat we niet dramatischer moeten voorstellen dan het is, want dan gaan we een nood creëren waar er geen is. Dat gebeurt helaas nogal eens als het om welzijn gaat, daar is een hele markt rond ontstaan.”
Dat heeft het recente onderzoek van Testaankoop onder coaches nog eens aangetoond. De titel psycholoog is beschermd, maar niets belemmert privéscholen om cursussen aan te bieden die de weg plaveien naar een eigen praktijk als therapeut.
“Testaankoop is gaan mystery shoppen bij coaches en kwam zaken tegen die onmiddellijk alarmbellen zouden moeten laten afgaan. Zoals burn-outcoaches die mensen niet doorverwezen naar een arts als er sprake was van overmatig drankgebruik of echt depressieve gevoelens. Of coaches die mensen zelfs afraden om een psycholoog te bezoeken. Er is geen kwaliteitscontrole op het aanbod van coaches. Gaat het mis en je wordt misleid, dan kun je nergens klacht neerleggen, behalve bij de politie, wat natuurlijk niemand doet.
Een coach kan niet hetzelfde als een psycholoog, maar dat is voor leken niet altijd even duidelijk. De langste opleiding tot coach in ons land duurt zes dagen, terwijl psychologen minstens vijf jaar studeren. Zo moeten cognitieve gedragstherapeuten een opleiding van meerdere jaren volgen en dat na een opleiding tot psycholoog. Heb je dat niet gedaan, dan mag je geen cognitieve gedragstherapie geven. Sommige coaches zonder opleiding bieden nu ‘cognitieve gedragscoaching’ aan om die beperking te omzeilen. Waar zijn we dan mee bezig?
“Wie een gezondheidsberoep uitoefent mag geen reclame maken, coaches mogen dat wel. Iedereen kan zich expert noemen en een e-book schrijven”
We leven in een vrije markt, maar wel een vrije markt met oneerlijke concurrentie. Wie een gezondheidsberoep uitoefent mag geen reclame maken, coaches mogen dat wel. Iedereen kan zich expert noemen en een e-book schrijven dat mensen gratis ontvangen als ze hun mailadres invullen, waarna ze overladen worden met reclame. Daar komt bij dat ik binnenkort van de minister €45 euro mag vragen voor 45 minuten therapie, terwijl coaches gemakkelijk €175 per uur vragen. Soms vraag ik me af of ik in de verkeerde branche ben gestapt (lacht). Maar serieus: deze situatie zou door de politiek aangepakt moeten worden.”
Kiezen mensen soms niet liever voor een coach omdat dat minder zwaar klinkt dan therapie?
“Met een coach werk je aan je ontwikkeling, dat klinkt heel wat minder ernstig dan naar een psycholoog gaan. Maar we moeten van dat stigma af. We leven tegenwoordig langer dan 80 jaar. We kunnen niet verwachten dat het 80 jaar lang alleen maar rozengeur en maneschijn zal zijn. Zeker niet als je beseft dat we alleen maar groeien op momenten dat we het moeilijk hebben. Zo vreemd is het niet we daar soms door professionals in worden bijgestaan. Vandaar dat ik het heel positief vind dat Minister van Sociale Zaken en Volksgezondheid Maggie de Block terugbetaling van twee keer vier sessies heeft geïnstalleerd voor therapie. Want er zijn natuurlijk genoeg mensen die graag naar een psycholoog zouden willen, maar dat niet kunnen betalen.”
Er zijn minimaliseercoaches, grootoudercoaches, paardencoaches… waarom willen mensen zo graag coach worden?
“Als we een inzicht hebben verworven, dan hebben we de behoefte om dat te delen. Wie iets doorworsteld heeft wil aan andere mensen tonen dat er hoop is. Dus eigenlijk is dat heel positief.
Maar natuurlijk kan het niet de bedoeling zijn dat ervaringsdeskundigen en coaches de rol gaan overnemen van gezondheidszorgprofessionals. We moeten die rollen duidelijk definiëren. Dat is een heel delicaat onderwerp. Dat verklaart ook waarom er vanuit de politiek weinig reactie kwam op het onderzoek van Testaankoop; je maakt je volgens mij niet populair als je je hierover uitspreekt.
“Het lijkt soms alsof onze samenleving zich in een fase bevindt waarin level of evidence gewoon niet meer belangrijk is.”
Telkens als ik me uitspreek voor betere regelgeving, zijn er coaches die mij uitschelden. Terwijl ik niet tegen ervaringsdeskundigen of coaching ben, ik werk er zelf mee. In mijn werk als klinisch psycholoog werk ik ook met mensen met kanker, waarbij ik soms ervaringsdeskundigen laat tonen dat er leven is na kanker. Dat is een waanzinnig krachtig instrument, een meerwaarde die enkel een ervaringsdeskundige kan brengen. En voor mezelf heb ik een sportcoach. Als die niet met de zweep op mijn gat zit, dan doe ik niks (lacht). Die sportcoach is goed opgeleid en zorgt dat mijn lichaam niet overbelast wordt. Maar moest ik nu worstelen met een depressie, dan zou ik niet naar een coach gaan, maar naar een psycholoog die daarin gespecialiseerd is. Ik ben ervan overtuigd dat er voor elk een rol is. We moeten complementair werken en weten waar onze grenzen liggen.”
We leven in tijden van fake news, hangt het aanbod van methodes die niet door de wetenschap erkend zijn daarmee samen?
“Onlangs was ik op een congres en daar was een van dé meest gerenommeerde proffen van België. Zijn proftitel werd zelfs niet meer vernoemd, om hem op dezelfde hoogte te zetten als een ervaringsdeskundige die een boek had geschreven. Het is niet omdat je een ervaringsdeskundige bent dat je minder bent dan een prof, en het is niet dat wij als proffen ervaringsdeskundigheid minder waard vinden dan wetenschap. Maar we moeten de dingen wel kunnen blijven benoemen, anders is het misleiding van de klant.
Het lijkt soms alsof onze samenleving zich in een fase bevindt waarin level of evidence gewoon niet meer belangrijk is. Welzijn mag die kant niet opgaan, want je bent nog altijd met kwetsbare mensen bezig. Ik geef veel lezingen, met als doel mensen kritisch vermogen bij te brengen en een genuanceerd beeld te geven. Kies je er dan toch voor om mee te gaan in geweldige marketingbeloftes, fine by me. Maar ik weet als wetenschapper dat er andere oplossingen zijn die weinig geld kosten en die ons veel meer efficiëntie kunnen opleveren. Dus wil ik die pijler ook onder de aandacht brengen, zodat mensen hopelijk een beetje gaan rebelleren tegen wie snel geld probeert te verdienen op de kap van mensen die niet goed in hun vel zitten.”
Waaruit bestaat die pijler?
“Om te beginnen uit eenvoudige interventies, waarvan pauzes nemen de belangrijkste is. Dus het inlassen van witjes, waar we het eerder over hadden. Voorkomen blijft beter dan genezen. Het is ook belangrijk dat klinisch psychologen ingeschakeld worden bij de eerste alarmsignalen van burn-out. Hun methodes zijn wetenschappelijk onderbouwd en zij hebben dan ook veel minder sessies nodig om verbetering te bewerkstelligen dan anderen.
“Die mindset moeten we meer omarmen: drie uur op een dag toppresteren en tijd nemen om te prutsen.”
Ik geef ook altijd deze tip mee: als er iets aan je wordt gevraagd wat geen win is voor jezelf, geen win is voor de klant, geen win is voor het team en niet voor het bedrijf, waarom zou je er dan ja op zeggen? Het antwoord moet vier keer ja zijn, anders moet je je ernstig vragen gaan stellen. Als je niks te doen hebt kun je alsnog ja zeggen, maar de meerderheid van de bevolking heeft een job die uitpuilt. Dan moet je nee zeggen.
Om te kunnen reflecteren als je voor zo’n keuze staat, heb je natuurlijk wel witjes nodig in je dag. Als je die pragmatische regel goed toepast en nee zegt tegen onzinnig werk, dan blijft er hopelijk ook tijd over om te prutsen. Die mindset moeten we meer omarmen: drie uur op een dag toppresteren en tijd nemen om te prutsen. Al onze grote innovators zijn prutsers, elke grote vooruitgang komt voort uit aanmodderen. Denk aan Edison, die zijn lamp uitvond toen hij bezig was met iets anders. Waar ruimte is om te prutsen, is ruimte voor innovatie en creativiteit.”
Schrijf je reactie